Bereketli Hilal

Mezopotamya’nın geniş sulak ovalarından, Nil Deltası’nın alüvyon yüklü düzlüklerine, oradan Akdeniz kıyılarını takiben kuzeye Anadolu yüksek platosu içlerine Toros dağ sıralarına kadar uzanan ve doğuda ise İran'ın Zagros dağları boyunca güneyde körfez kıyılarına kavuşan bu dar alanda, insan uygarlığının mutlak ve en önemli ilk adımları atıldı.

Gezegen yüzeyinin binde birinden de azını kaplayan ve sadece dört yüz bin kilometrekarelik bu ünlü Bereketli Hilal coğrafyası, dışarıdan küçük görünse dahi insan uygarlığının en derin, en can alıcı temel beslenme kaynağı oldu. İnsan, toprak, su ve iklimin birbirine dokunduğu bu başlangıç çizgisinde ilk tohumlar toprağa düştü, ilk sulama kanalları kazıldı, ilk yazı işaretleri kil tabletlerin yüzeyine kazındı.

O dar kuşak ve yakın çevresinde, insan ile doğa yakınlaştı, uyumlandı ve bir oldu. Binlerce yıl boyunca süregelen iklimsel döngülerin su taşkınları ekinleri büyütüp refahı arttırırken, toplulukları mevsim kutlamalarına, bereket törenlerine dek sürükledi ve inanç sisteminin doğmasına zemin hazırladı.

Doğa ile insan arasında gelişen ilişki inanç temelli mitolojiyi, efsaneleri, tanrı ve tanrıçaların vücut bulduğu ritüelleri yarattı. Öte yandaki yoksun topraklar ise; kavruk çöller ya da dik ot bile bitmeyen yamaçlar olarak kaldılar. Oralarda süregelen avcı ve toplayıcı hayat gelişemeden devam etti veya bu topraklar hiç iskân edilmediler. Dolayısıyla sevgili ve biricik gezegenimizin üzerindeki yaşamın biçimi, iklimin ile toprağın ikramı ve cömertliğiyle belirlendi.

Ancak her şey bir tarafa, bereketli Hilal Bölgesinin insanlık tarihi adına en dikkat çekici olan yanı Sümer uygarlığıdır. Mezopotamya’da milat öncesi dördüncü bin yılda Sümer kentlerinde, sulama kanalları deltayı tarımsal ürün bereketine boğarken; halk toprağı işledi, onu ekip biçti ve tarımsal bir devrim gerçekleştirdi. Öte taraftan tapınak idaresi ve geliştirdikleri çivi yazısı ile sosyal ve ekonomik yaşamı düzenleyerek, ilk bürokratik yönetsel kurumu yarattılar. Aslında bu yenilikler bütünü ile sonraki dönemlere ait devlet ve imparatorlukların yapısal temelini oluşturdular bir diğer taraftan.

Arşimet’in büyük mühendis zekâsı “bir dayanak noktası bulsam dünyayı yerinden oynatırım” demişti. Bu coğrafya insanlık uygarlığı adına o dayanak noktası olmuştur.

Orada toprağı dönüştüren, nehirleri ehlileştiren, sosyal ve ekonomik yaşamı kurumsallaştıran insan, tarihin akışını yerinden oynatacak çok önemli bir güç kazandı, yazı. Yazı, sadece tapınağın ticari kayıtlarını tutmanın bir aracı olarak kalmadı. Kutsal metinler, şiirler, efsaneler, yazılı kanun ve kurallar yanında kraliyet ilânlarıyla ortak sosyal bilincin ve kimliğin de tutkalı haline de geldi. Güneş takvimleri, fazlalık tahılların kıtlık zamanları için depolanması, kervan yollarının güvence altına alınması gibi konular derken, Mezopotamya’da devlet ve imparatorluk kavramları ilk kez tasarlanmış oldu.

Kuzeyde ise Anadolu, coğrafyasının ona sunduğu ve genel ikliminin getirdiği çeşitlilikle kendi gelişme modelini çizdi. İç Anadolu’nun yüksek platosunun iklimi, yağmur ile sulanan tarımı destekledi. Sıcağa ve soğuğa dirençli tahıllar, bölge halkının geçimini sağladı. Vadilerde kurulan küçük köyler, kabile reislerinin veya konseylerinin kararları aldığı toplumsal yapıları besledi. Çamur tuğladan Çatalhöyük evleri ve Hacılar’ın narin duvar resimleri, dayanışmayı bilen ve yaşayan bir insan topluluğunu bünyesinde barındırıyordu.

Yaz sonrası ve kış ayları ardından baharda yağmurlarla canlandı ovalar. Sıcak yazlarda güneşle kavrulan, kuruyan ve sertleşen bereketli toprak ve yağış düzeni, hububat tarımı yani buğday, arpa, çavdar gibi göreceli daha az su isteyen tahılları destekledi ve diğer yandan sürü hayvancılığına olanak sağladı.

Mevsimden mevsime ve farklılaşan coğrafi koşullar arasında değişen iklim hem ürün çeşitliliğine olanak sağladı ve hem de bölge içindeki uzun mesafe ticaretinin gelişmesine imkân. Obsidyen, deniz kabukları, mermer objeler ve metal eşyalar Ön Asya'nın her köşesine ve hatta ötesine uzanan ticaret ağlarında değiş tokuş edildi.

Evlerin avlularında toplanan aile grupları, ortak iş bölümü sayesinde hem tarımı ve hem de dokumacılığı geliştirdiler. Yetiştirdikleri keçi ve koyunların yünleri, ticaret yollarındaki kervanların sermayesi oldu.

Mezopotamya’nın merkezi idari yapısı ve yazı temelli bürokratik örgütlenmesi, Anadolu’dan gelen maden işleme yöntem bilgileri ve estetik çömlek teknikleriyle zenginleşti. Aynı şekilde Anadolu halkı, çivi yazısını öğrenerek kendi dillerini kil tabletlere kazıdılar. Sulama projeleri, sürü yönetimi ve depolama çözümlerinde Mezopotamya’dan gelen mühendislik ve pratik bilgileri kendi yaşamlarına uyarladılar. Kara ve deniz kervanlarının kesiştiği liman kentlerinde hem bakır hem de tunç eşyalar, mezar hediyeleri ve heykelcikler paylaşıldı. Farklı diller konuşan tüccarlar, kültürlerin değiş tokuşunu ve alışverişini yaptılar.

Binlerce yıl önce başlayan; geçen zaman ve gelişen ilişkiler sebebiyle fazlasıyla hızlanan Neolitik Devrim ile insan toplulukları köylerden kente geçtiler. Tarım yanında sanat ve inanç sistemini de geliştirdiler. İlk yasaları belirleyip, ürün paylaşımını kurallara bağladılar, toprak üzerindeki kullanım haklarını ve sulama suyu kullanımını yazıyla kayıt altına aldılar.

Sonuçta hepimizin bildiği Uygarlığın Beşiği nitelemesi, Bereketli Hilal’in küçük yüzölçümüne rağmen insanlık uygarlığı tarihindeki baş döndürücü rolünü vurgular. Nil’den Dicle’nin doğusuna, Toroslardan Zagros dağları vadilerine kadar uzanan bu bölgedeki her yağmur damlası toprağı bereketle suladı. Alınan her hasat toplulukları mutlu etti, bir arada olmalarını sağladı ve bunların ötesinde kil tabletlere kazıdıkları her harf ise geleceğe seslendi.

Antik çağ toplulukları tarım yöntemleriyle, dilleri, dinî ritüelleri veya genel gelenek ve görenekleri bağlamında birbirlerinden belirgin farklar ile ayrılabilirlerdi. Ancak zaman içerisinde savaşlar, fetihler, göçler ve kültürel etkileşimler sonucunda topluluklar arasında, genetik, sosyal ve kültürel açıdan pek çok alışveriş oluşmuştur. Dolayısıyla zamanında orada yaşamış olan insanlarla günümüzdekiler, genetik mirasın yanı sıra kültürel ve toplumsal evrim bakımından da birbirinden farklı ve farklılaşmış topluluklar olmuşlardır.

Uzun lafın kıssası; Arşimet’i burada yeniden hatırlamak demek, evrensel dayanak noktasını burada bulmak ve insanın doğayla kurduğu bilimle açıklanabilecek ilk derin ilişkiyi anlamak demektir. Çünkü Bereketli Hilal, yalnızca bir coğrafya parçası olmayıp, insanoğlunun kendi tarihini yazmak için kalemi eline aldığı defterin ilk sayfasıdır.